Veerkracht

Een ontwrichtende pandemie, steeds frequentere en aanhoudende hittegolven in Europa, dramatische overstromingen in België en verwoestende bosbranden tot op de polen. De voorbije jaren zien we ons in toenemende mate geconfronteerd met externe gebeurtenissen die de mondiale samenleving onder druk zetten en het status quo uitdagen. Het zijn fenomenen die beangstigen, maar in feite niet nieuw zijn. Op een minder zichtbaar niveau, of in voor ons minder zichtbare regio’s zijn ze al veel langer aan de gang. Allen zijn ze symptomen van de manier waarop we omgaan met onze natuur, en van het feit dat we de limieten van onze planeet voortdurend en verregaand overschrijden. Het wereldvermaarde Stockholm Resilience Centre beschrijft deze overschrijdingen en hun risico’s in detail en spreekt in deze context over de ‘afnemende veerkracht van de biosfeer’. Maar veerkracht is een term die het voorbije jaar op verschillende niveaus ons discours is binnengeslopen. Als mens ervaren we zowel hoe de (gevolgen van) de klimaat-, biodiversiteit- en gezondheidscrisis onze eigen veerkracht onder druk zet, als die van onze planeet en ecologische basis.

Een veerkrachtige biosfeer – de verzamelnaam voor alle natuurlijke ecosystemen – is in staat om veranderingen en verstoringen op te vangen en te blijven zorgen voor drinkbaar water, voor goed functionerende natuurlijke systemen in het water en op het land, en voor een leefbaar klimaat dat niet te snel verandert. Tegelijk is ze klimaatadaptief: ze doorstaat en tempert de gevolgen van de klimaatverandering en de extreme weersomstandigheden die ermee gepaard gaan veel beter. Samen met en dankzij biodiversiteitsbehoud draagt ze bij tot voedselzekerheid, tot gezondheid en welzijn, tot duurzame steden en gemeenschappen. In die zin vormt zij niet meer of niet minder dan het fundament van onze samenleving: haar veerkracht is dé basisvoorwaarde voor duurzame ontwikkeling, sociale rechtvaardigheid en economische stabiliteit.

Veerkracht: een onmisbaar vangnet

Helaas is en blijft de wetenschappelijke conclusie ‘a very inconvenient truth’: op dit moment zijn we dat fundament onder onze eigen welvaart zelf aan het wegslaan. Het begrip ‘veerkracht’ heeft op korte tijd opgang gemaakt, net omdat het de uitdagingen van onze tijd zo goed weerspiegelt. Sinds de industriële en technologische revolutie is onze biosfeer sterk onder druk gezet. Een stijgend ruimtegebruik, ongebreidelde ontginning van grondstoffen, allerlei vormen van milieubelastingen door de (agro)industrie en een groeiende energievraag werkten een geleidelijke vernietiging of verzwakking van ecosystemen in de hand. Die systemen toonden zich gelukkig weerbaar, maar verloren, vaak onopgemerkt, een steeds groter stuk van hun veerkracht.

En laten we niet vergeten: de biosfeercrisis kent geen grenzen. Onze manier van leven en consumeren heeft een grote impact op ecosystemen aan de andere kant van onze planeet, en vice versa straalt wat gebeurt in het Amazonegebied, de Mekong Delta of de wouden van Centraal-Afrika af op ons, veel meer dan we zelf denken. De stromen van goederen – commodities – afkomstig uit bos- en watersystemen, die vaak verantwoordelijk zijn voor of een rol spelen in ontbossing, watervervuiling of waterschaarste, worden de wereld rond verscheept.

De kracht van bossen en bomen

Mens en natuur, onze samenleving en de ecosystemen waarbinnen die zich ontwikkelt, kunnen niet los van elkaar gezien worden. Ze oefenen een directe invloed uit op elkaars veerkracht in een snel veranderende wereld. Daarmee draagt de mens dus ook een belangrijke verantwoordelijkheid: we moeten zorg dragen voor de veerkracht van onze biosfeer én deze waar mogelijk versterken. Door de kaart te trekken van hernieuwbare energiesystemen en duurzame consumptie en productie, maar ook door in te zetten op behoud, grootschalige herstel en uitbreiding van bossen, bomen en natuur.

Want bossen en bomen zijn onmisbaar in het ondersteunen van een veerkrachtige biosfeer. Grotere bosgebieden fungeren als vangnet en versterken de ecologische veerkracht op landschapsschaal. Bomen kunnen dan weer veel fijnmaziger hun diensten verlenen, als nuttige punten in het netwerk. Hun kracht zit voor een groot stuk in het feit dat ze niet mono- maar multifunctioneel zijn.

Milieu en natuur naar het centrum van het maatschappelijk debat

Vandaag staan we op een kantelmoment als nooit tevoren. Bij ongewijzigd beleid stevenen we af op een klimaatverandering die totaal aan onze controle ontsnapt en op de verdere ineenstorting van onze biodiversiteit. Dit is een scenario dat we absoluut moeten vermijden, zo niet rollen we de komende jaren en decennia van de ene ecosysteemcrisis in de andere. Want de schokgolven die dit zal veroorzaken zullen in toenemende mate ook hier en nu toeslaan. In België hebben we het grote geluk te leven onder een relatief interessant klimaat – al leren de voorbije zomers ons dat ook wij ons drastisch zullen moeten aanpassen aan de veranderingen die ons wachten -, te beschikken over financiële middelen voor die adaptatie, én te kunnen terugvallen op één van de meest performante zorgsystemen en sociale zekerheid. Maar veel landen in het globale zuiden hebben die luxe niet. De tragiek is dat zij straks de zwaarste klappen zullen opvangen, vanuit de meest kwetsbare positie.

Deze uitdagingen moeten dan ook per definitie internationaal worden aangepakt. Voorzichtig positieve signalen zien we gelukkig in het Europees en internationaal beleid. Niet toevallig doopten de Verenigde Naties 2021-2030 om tot de ‘decade of ecosystem restoration’. De relance na de COVID crisis werd door de Europese Commissie gelinkt aan een Green Deal met ambitieuze biodiversiteitsdoelstellingen, waaronder het plan om tegen 2030 niet minder dan 3 miljard bomen te planten.  Er wordt gewerkt aan een Europese wet die de import van producten die ontbossing veroorzaakten moet stoppen, en aan een wetsvoorstel voor grootschalig natuurherstel. Helaas verliezen die grote beleidskaders vaak veel aan kracht bij de implementatie en uitvoering ervan, en dat kunnen we ons niet langer veroorloven.

We hebben niet alleen visie nodig, maar ook een mentaliteitsverandering en actie en op het terrein. We moeten ons perspectief verruimen en gaan voor een system change waarbij een veerkrachtige biosfeer een hoofddoelstelling wordt, als basisvoorwaarde voor een duurzame toekomst voor onszelf en de generaties na ons. Waar milieu- en natuuroverwegingen in veel van onze beleidsbeslissingen vandaag vaak nog op het tweede plan staan, moeten ze naar het centrum van het maatschappelijke debat en van onze beslissingskaders gebracht worden.

Hoe werkt BOS+ rond dit thema?

We schuiven veerkracht naar voren als centraal thema in de werking en meerjarenplanning van BOS+. Veerkracht zowel in de betekenis van het kunnen ‘terug-veren’, of het weerstaan aan en omgaan met verstoringen als klimaatverandering, plagen en ziektes, zoönoses, biodiversiteitsverlies, enz., als het kunnen ‘mee-veren’, ofwel het grijpen van kansen in nieuwe, duurzame dynamieken zoals bio-economie, circulaire economie, inzetten van de link tussen natuur en gezondheid, enz.

BOS+ brengt die ambities in de praktijk door:

• Het netwerk van bos- en boomstructuren, in Vlaanderen en in onze partnerlanden, te versterken door (de promotie van) bosherstel, -uitbreiding en –verbinding en door de realisatie van veel meer en kwaliteitsvollere boomstructuren tot in het stedelijk gebied
• De druk op deze bosecosystemen te verminderen door te werken aan een breder draagvlak en het promoten van een bosvriendelijke levensstijl, zuinig en ecologisch duurzaam landgebruik, een betere bescherming en gepast beheer
• Bossen, bomen en mensen nauwer met elkaar te verbinden, en zuurstof te geven aan het groeiende draagvlak voor veerkrachtige bossen en natuur. En door te blijven eisen van onze beleidsmakers dat ook zij hun paradigma’s en ambitieniveaus in positieve zin bijstellen.